الکل اتیلیک

الکل اتیلیک اتانول طبی

الکل اتیلیک یا اتانول (Ethanol) یکی از پرمصرف‌ترین و قدیمی‌ترین مواد شیمیایی در علوم آزمایشگاهی است. از میکروب‌شناسی و بیوشیمی گرفته تا پاتولوژی و سیتولوژی، حضور اتانول به‌عنوان ماده‌ای فیکساتیو، دهیدراته‌کننده، حلال آلی و نگهدارنده کاملاً ضروری است.

با وجود کاربردهای گسترده، نقش اتانول در آزمایشگاه‌های پاتولوژی اهمیت ویژه‌ای دارد؛ زیرا بسیاری از مراحل پردازش بافتی – از فیکساسیون و آبگیری گرفته تا شفاف‌سازی و رنگ‌آمیزی – بدون اتانول قابل انجام نیست.

این مقاله سایت پاتولوژی شاپ با هدف یک مرور جامع از ویژگی‌ها، کاربردها، انواع، غلظت‌های استاندارد، نکات ایمنی، خطاهای رایج و نکات خرید اتانول برای مصرف در پاتولوژی تنظیم شده است.

الکل اتیلیک چیست؟

اتانول یک الکل زنجیره‌کوتاه، قطبی و آلی است که به‌خاطر ویژگی‌های زیر در پاتولوژی اهمیت دارد:

• توانایی بالای حل کردن ترکیبات آلی و غیرآلی
• قدرت نفوذ خوب در بافت‌ها
• سرعت تبخیر مناسب
• قابلیت ایجاد آبگیری تدریجی
• پایداری شیمیایی
• سازگاری با رنگ‌ها و رنگ‌دانه‌ها

اتانول در غلظت‌های مختلفی شامل ۵۰٪، ۷۰٪، ۹۶٪، ۹۹٪ و اتانول مطلق (Absolute). عرضه می‌شود

چرا اتانول برای پاتولوژی حیاتی است؟

در بیشتر پروتکل‌های هیستوپاتولوژی و سیتولوژی، اتانول یکی از سه ماده پایه‌ای است:

• فیکساسیون بافت‌ها
• دهیدراسیون (آبگیری)
• بخشی از رنگ‌آمیزی‌های روتین

مقایسه اتانول با فرمالین

اگرچه فرمالین به‌عنوان فیکساتور استاندارد شناخته می‌شود اما اتانول:

• سرعت فیکساسیون بالاتری دارد.
• نسبت به فرمالین، کمتر باعث ایجاد پیوندهای عرضی شدید بین پروتئین‌ها می‌شود.
• مناسب نمونه‌های ظریف‌تر و حساس‌تر است.
• در پروتکل‌های سیتولوژی یک ماده پایه است.

انواع اتانول در آزمایشگاه پاتولوژی

اتانول طبی (Ethanol USP)

اتانول ۹۶٪ یا ۷۰٪ خالص که برای مصارف پزشکی و آزمایشگاهی استفاده می‌شود. از مهم‌ترین ویژگی‌های این نوع از اتانول میتوان به موارد زیر اشاره کرد:

• فاقد افزودنی‌های صنعتی
• مناسب فیکساسیون و دهیدراسیون
• قابل استفاده در پروتکل‌های سیتولوژی

اتانول آزمایشگاهی (Laboratory Grade)

به صورت ۹۶، ۹۹ یا Absolute عرضه می‌شود و برای مراحل حساس آبگیری و استخراج مناسب است.

اتانول دناتوره (Denatured Ethanol)

دارای افزودنی‌هایی برای جلوگیری از مصرف خوراکی. این نوع از اتانول بجز در مراحل غیرحساس مثل شست‌وشوی تجهیزات یا تمیزکاری در پاتولوژی توصیه نمی‌شود.

غلظت‌های استاندارد اتانول و کاربرد هر کدام

اتانول در پاتولوژی معمولاً به صورت سری رقیق‌شونده استفاده می‌شود تا بافت‌ها به‌صورت تدریجی آب از دست بدهند.

۷۰٪ – غلظت طلایی برای فیکساسیون اولیه

• جایگزین مناسب برای فرمالین در برخی کاربردها

• مورد استفاده در سیتولوژی
• مناسب نگهداری کوتاه‌مدت نمونه‌ها
• بدلیل ایجاد چروک شدگی در ذخیره طولانی‌مدت بافت‌های بزرگ غیرقابل استفاده است.

۹۶٪ – غلظت اصلی در دهیدراسیون

• بیشترین مصرف در دستگاه Tissue Processor
• خارج‌سازی مؤثر آب از بافت
• سرعت تبخیر بالا
• نیازمند کنترل زمان برای جلوگیری از شکنندگی بافت

۹۹٪ یا Absolute – مرحله پایانی دهیدراسیون

• برای تکمیل آبگیری قبل از ورود بافت به زایلن (Xylene)
• استفاده در پروتکل‌های حساس بافت‌های نرم
• مصرف فقط در دستگاه‌های اتوماتیک یا تحت نظر کارشناس

۵۰٪ – کاربرد محدود

• برای آماده‌سازی اولیه رنگ‌های خاص
• شست‌وشوی بین مراحل رنگ‌آمیزی
• کاربرد کمتر نسبت به غلظت‌های بالا

کاربردهای اتانول در پاتولوژی

در آزمایشگاه پاتولوژی اتانول کاربردهای مختلف و متفاوتی دارد که در ادامه برخی از این کاربردها تشریح شده‌اند:

فیکساسیون در سیتولوژی (Cytology Fixation)

در اسمیرهای سیتولوژی مثل پاپ اسمیر، اسمیر ادرار، FNA (آسپیراسیون با سوزن ظریف) و اسمیر مایعات سروزی با هدف حفظ ساختار سلولی بدون ایجاد کراس‌لینک‌های شدید فرمالین و فیکساسیون سریع اتانول ماده استاندارد محسوب می‌شود.

دهیدراسیون (آبگیری) در هیستوپاتولوژی

یکی از مراحل کلیدی پردازش بافتی، خارج کردن کامل آب قبل از پارافین‌گذاری است و بدون خروج کامل آب، پارافین وارد بافت نمی‌شود و لام کیفی تولید نخواهد شد. در سری معمول آبگیری اتانول با غلظت‌های زیر مورد استفاده قرار می‌گیرد:

• ۷۰٪
• ۹۶٪
• ۹۹٪
• اتانول مطلق
• سپس زایلن

در دستگاه Tissue Processor، زمان و غلظت‌ها دقیق تنظیم می‌شوند تا بافت دچار Shrinkage یا Hardening نشود.

کاربرد اتانول در رنگ‌آمیزی‌های Histochemistry

اتانول در مراحل متعددی از رنگ‌آمیزی استفاده می‌شود. در رنگ‌آمیزی هماتوکسیلین-ائوزین (H&E): از اتانول برای دیفرانسیاسیون (Differentiation)، آماده‌سازی نمونه پیش از ورود به زایلن و آب‌گیری نهایی بکار می‌رود. در رنگ‌آمیزی‌های Special Stains مانند PAS، Giemsa، Masson Trichrome، Reticulin از اتانول برای کنترل شدت رنگ (De-staining) با اتانول اسیدی استفاده می‌شود.

تمیزکاری و آماده‌سازی تجهیزات

اتانول 70٪ به‌عنوان ماده ضدعفونی‌کننده قوی برای پاکسازی و ضدعفونی کردن سطح میز میکروتوم، انکوباسیون‌ها، بنچ‌های کار، تیغ‌ها و ابزارهای ظریف و هودهای پاتولوژی استفاده می‌شود.

استخراج چربی، رنگ‌زدایی و روشن‌سازی

در برخی پروتکل‌ها مثلاً در رنگ‌آمیزی Masson Trichrome یا Giemsa.، اتانول به عنوان حلال چربی و رنگ‌بر ملایم عمل می‌کند.

مزایای استفاده از اتانول در پاتولوژی

اتانول بدلیل خواص ذاتی خود در غلظت‌های مختلف در پاتولوژی کاربرد دارد. برخی از این مزیت‌ها عبارتند از:

• سرعت بالا
• فیکساسیون یکنواخت و بدون ایجاد رسوب
• سازگاری با پارافین
• پایداری شیمیایی
• دسترس‌پذیری بالا
• قیمت مناسب نسبت به حلال‌های آلی دیگر

خطرات، محدودیت‌ها و خطاهای رایج

در شرایط مختلف ممکن است استفاده از اتانول به دلایل مختلف مشکلاتی را ایجاد کند. مثلاً

انقباض بافت (Shrinkage)

اگر نمونه مدت طولانی در اتانول قوی (۹۶–۹۹٪) بماند، بافت خشک و شکننده می‌شود.

تبخیر زیاد

غلظت اتانول به‌سرعت تغییر می‌کند و نیاز به کنترل هفتگی دارد.

آلودگی متقاطع

در صورت استفاده مشترک و طولانی‌مدت، اتانول ممکن است پروتئین‌ها، چربی‌ها، مقادیر کم فرمالین و رنگ را در خود جمع کند و کیفیت پردازش بافت را کاهش دهد.

اشتباه در ترتیب غلظت‌ها

به عنوان نمونه پرش مستقیم ازغلظت ۷۰٪ به ۹۹٪ باعث چروکیدگی بافت می‌شود.

ذخیره‌سازی نامناسب

رطوبت محیط باعث کاهش غلظت اتانول می‌شود.

ایمنی کار با اتانول

هنگام ذخیره سازی و کار با اتانول باید به موارد زیر توجه شود:

• اشتعال‌پذیری بالا یا Flash point پایین
• دور نگه داشتن از شعله، الکل‌سوز، دستگاه‌های حرارتی
• استفاده در اتاق با تهویه مناسب
• استفاده از دستکش نیتریلی یا وینیل
• پرهیز از تماس طولانی با پوست (خشکی و التهاب ایجاد می‌کند)
• بسته بودن همیشگی درب ظروف

نکات فنی خرید اتانول برای پاتولوژی

برای آزمایشگاه پاتولوژی باید اتانولی خریداری شود که:

• خلوص قابل‌اعتماد داشته باشد
• غلظت دقیق داشته باشد (مثلاً ۷۰٪ واقعی، نه محصول رقیق‌شده نامطمئن)
• فاقد آلاینده‌های صنعتی باشد
• از برندهای معتبر آزمایشگاهی باشد
• تاریخ تولید و انقضا روی بطری درج شده باشد
• در ظروف مات یا شفاف مقاوم عرضه شده باشد
• با فاکتور رسمی شرکت واردکننده ارائه شود

برای استفاده در Tissue Processor معمولاً اتانول 96–99٪ پیشنهاد می‌شود.

ارزیابی کیفیت اتانول

هنگام ارزیابی اتانول باید توجه کرد که اتانول بوی بنزین، تینر یا مواد نفتی ندهد، کاملاً زلال و بدون کدورت باشد، رسوب یا لکه رنگی باقی بگذارد. غلظت‌سنجی با الکل‌سنج (Alcoholmeter) برای کنترل دوره‌ای بسیار مفید است.

سخن پایانی

اتانول یا الکل اتیلیک یکی از ستون‌های اساسی در آزمایشگاه‌های پاتولوژی است. از فیکساسیون گرفته تا دهیدراسیون، رنگ‌آمیزی و ضدعفونی ابزارها، این ماده هم از نظر عملکرد و هم از نظر قیمت و پایداری، یک انتخاب ایده‌آل است. برای تهیه اتانول همراه با –کنترل غلظت، توجه به زمان‌بندی، انتخاب برند معتبر و قیمت مناسب می‌توانید با کارشناسان سایت پاتولوژی شاپ تماس بگیرید.